Menna Laura Meijer van mint film office over ‘Fortuyn: On-Hollands’

Beeld uit Fortuyn: On-Hollands

"Het verhaal over de multiculturele samenleving wordt door witte mannen verteld en bepaald”

Met het acht uur durende Fortuyn: On-Hollands geeft Menna Laura Meijer met een schat aan archiefmateriaal en nieuwe interviews een nieuw perspectief op politicus Pim Fortuyn, een verhaal dat vaak net zo veel vertelt over het heden als het verleden. Fortuyn wordt gevolgd vanaf zijn hoogleraarschap in Rotterdam tot de fatale aanslag op 6 mei 2002.

 Door Felix Schaasberg

De dag nadat ik regisseur en producent Menna Laura Meijer van Mint Film Office spreek over de nieuwe lange documentaire Fortuyn: On-Hollands is Den Haag getuige van extreemrechts geweld op het Malieveld. Dit soort radicalisme komt steeds vaker voor. Vernielingen, intimidatie en gewelddadigheden tegen politie en media lijken eerder norm dan uitzondering. Op sociale media ontsporen discussies tot gebekvecht dat nergens anders toe leidt dan verdriet en woede aan beide kanten. De vraag die dan vaak opkomt is: “Hoe zijn we hier in godsnaam beland?" Fortuyn: On-Hollands van Menna Laura Meijer tracht dit vraagstuk te beantwoorden aan de hand van het leven van een van Nederlands meest controversiële politici ooit. Een grote vraag verlangt naar een groot antwoord, en dat wordt gegeven. Met 8 uur is de film van Mint Film Office de langste Nederlandse bioscoopfilm in de recente herinnering.

 Menna Laura Meijer is documentaire filmmaker wiens werk een vaste gast is op IDFA en NFF. Haar documentaires zijn divers van vorm en onderwerp en zoeken vaak de randjes op in vorm en onderwerp, zoals 69 liefde seks senior(2013), over het taboe van seks onder ouderen, en het experimentele Er verandert nu langzaam iets (2018), waarbij via vaste cameraposities een letterlijke observatie wordt gemaakt van de groeiende trend in persoonlijke ontwikkeling.

Haar nieuwe docu is een grootste totaalfilm die de volledige opkomst van Pim Fortuyn een nieuw, verbreed perspectief geeft door middel van herinneringen en waarnemingen van Nederlanders met een migratieachtergrond, mensen van kleur, vrouwen en witte mensen. Aan de hand van verhelderende interviews en ongezien archiefmateriaal verklaart de film niet alleen de onstuimige politieke situatie van de late jaren 90 en vroege zeroes, maar geeft daardoor ook een spiegel voor nu, waardoor we het geweld om ons heen beter begrijpen. De film is geselecteerd voor de 11de editie van het Forum van de Regisseurs.

Beeld uit Fortuyn: On-Hollands

Deze ambitieuze film gaat niet alleen over de loopbaan en het karakter van Fortuyn, maar schetst ook een gedetailleerd beeld van de multiculturele samenleving vanaf de jaren zeventig. Hoe vind je de juiste structuur in zo’n ingewikkeld project, zonder dat je zelf de weg kwijtraakt?

 “Ik weet niet zeker of een structuur vinden voor een film van anderhalf of twee uur per definitie heel anders is dan voor een film van acht uur. Wat het voordeel van deze film was, was de kapstok waar die aanhangt. Dat is gewoon Fortuyn zelf. We wisten dat het verhaal in 2002 zou ophouden en we wisten dat hij daarvoor in opkomst was. Wat de film doet, is steeds context geven. Voorafgaand en parallel aan de chronologische carrière van Fortuyn lopen allerlei maatschappelijke en politieke ontwikkelingen, die niet alleen invloed hebben op de manier hoe hij dacht, maar ook op de manier waarop Nederland met bepaalde onderwerpen omging.”

Waarom nu, 25 jaar later, een documentaire over Fortuyn?

“Na 69 liefde seks senior nam ik me voor dat iedere film daarna iets moest worden wat ik nog nooit had gedaan en mogelijkerwijs niet kan. Ik had nog nooit een film over politiek gedaan en ik wist dat dat nu een belangrijk onderwerp is, omdat er vijf à zes jaar geleden wel degelijk een verschuiving naar rechts was. Ik had daarnaast ook nog niet op deze manier met archief gewerkt. Dat is de reden dat ik deze film zo wilde maken.

En Fortuyn?

“Als je twintig jaar later ergens op terugkijkt, dan heb je genoeg afstand om iets breder naar jezelf, of een fenomeen, te kijken. Maar je bent ook nog dichtbij genoeg om dingen te kunnen herinneren. Dus ik heb volgens mij gewoon ook letterlijk gegoogeld: wat zou twintig jaar later dan zijn? Jubilea of zo. Ja, en daar hoorde Fortuyn bij. De film is in feite ook niet begonnen uit mijn interesse in hem. Dat klinkt raar nu, maar dat is wel hoe het begon. Ik dacht: wat zou dat kunnen zijn, iets waardoor je via het verleden terugblikt naar het heden en daarmee iets vertelt over het nu? En daar was Fortuyn.”  

Beeld uit Fortuyn: On-Hollands

Toen ik de film zag, was ik overvallen door het gevoel dat ik mijn ogen niet van het scherm kon halen wanneer Fortuyn aan het praten was. Waarom denkt u dat hij nog steeds zo'n fenomeen is en nog steeds zo intrigeert?

“Dat charisma is heel weinig mensen gegeven. Je stapt een café binnen en je ziet 100 saaie mensen. En dan is er één iemand waarvan je denkt: huh? In zijn geval heeft het ermee te maken dat je altijd het gevoel hebt dat hij oprecht is, dus hij kan 100.000 procent racistisch zijn, foute, echt slechte dingen zeggen, maar het voelde altijd alsof het uit zijn hart kwam. Hij was grappig. Hij was buitengewoon intiem. Hij kon oprecht tegen jou zeggen: 'Felix, ik ben gisteren met iemand naar bed gegaan en dat was zo’n bizarre ervaring.’ En jij zou denken: ‘Hey, moet dat nou?’ Maar als hij dat vertelde, dacht je: ‘Wow, Pim, ik ben gewoon blij voor je.’”

“We kwamen politiek gezien in die tijd net uit Janmaat van de Centrumpartij, die als eerste na de Tweede Wereldoorlog met extreemrechtse politieke vreemdelingenhaat kwam. Die zag eruit als een soort potloodventer met een hele vieze politieke agenda. En Fortuyn, zoals Tofik ook zegt in de docu, dat was iemand waar alle mannen mee wilden zijn, homo, hetero, iedereen wilde hem aanraken, iedereen werd, ja, opgewonden! Ik kan het niet anders zeggen. Of je nou voetbalsupporter was of niet, iedereen voelde zich opgewonden in zijn nabijheid. Je denkt altijd dat de racist eruitziet zoals Janmaat, maar nee, de racist kan ook gewoon een hele leuke knappe, of ja, ik zeg niet dat hij heel knap was of zo, maar weet je wel? Dat was heel erg wat Fortuyn was.” 

Beeld uit Fortuyn: On-Hollands

Wat ‘On-Hollands’ fundamenteel anders maakt dan andere series, reportages en duidingen over Fortuyn is dat deze film nadrukkelijk wordt verteld vanuit het perspectief van mensen met een migratieachtergrond. Zou je wat meer kunnen vertellen over die keuze?

“Dat was vanaf het begin af aan belangrijk. Ik identificeer mezelf als van kleur; mijn vader komt uit Indonesië. Het eerste racisme dat ik in Nederland heb meegemaakt, was in het dorp waar ik ben opgegroeid. Mijn vader was de enige persoon van kleur in het dorp, en daarmee was ik ook van kleur. Het is eigenlijk heel simpel. Als je naar al het archiefmateriaal kijkt, dan zie je 95% witte mensen en daarvan is weer 95% man. Dus het verhaal over Fortuyn, het verhaal over migratie, het verhaal over de multiculturele samenleving wordt door witte mannen verteld en bepaald.”

“Dus de insteek was: laten we hetzelfde verhaal eens vertellen door andere mensen. Wat verandert er dan in het verhaal? De film laat eigenlijk zien wie de eigenaar van het verhaal is en gaat daardoor over beeldvorming en over bias. Wie is degene die hier het verhaal mag vertellen? Als dat alleen maar witte mannen zijn, dan krijg je altijd maar één perspectief op het verhaal. Omdat het witte, mannelijke perspectief de norm is en daarmee ook de neutrale blik, accepteren we die blik. Pas als er andere vertellers hun verhaal doen, realiseren we ons dat er andere gevoelens en manieren van kijken en waarnemen zijn.”

Je hebt ook gezegd: “Ik geef Fortuyn zijn homoseksualiteit terug.”

“Klopt. Het is namelijk niet zo dat wij alleen maar mensen van kleur en vrouwen aan het woord laten. Maar dat valt zo op, omdat zodra andere mensen meepraten en gehoord worden, het verhaal verandert. Dat is niet alleen een kwestie van kleur, maar ook van andere vormen van diversiteit. Wat ik in dat kader zelf ook erg interessant vind, is Fortuyns openlijke homoseksualiteit. Nederland was ervan overtuigd dat wij allemaal heel ruimdenkend waren over homoseksualiteit. Dat was natuurlijk veel ingewikkelder. Nederlanders hadden net zo’n schijthekel aan homo’s als waar ook ter wereld. Je ziet bijvoorbeeld in deel 8 bij het programma van Robert Jensen dat Fortuyn als aankomend minister-president opkomt met de muziek van YMCA en dat Jensen dan zegt: ”Nou, ik zou me door hem graag laten opvullen.” Of wat denk je van zo’n grapje van GroenLinks-politicus Paul Rosenmöller die zegt: “Handen thuis en dat moet ik vooral tegen jou zeggen.” Dat zijn homofobe uitspraken waar je nu niet meer mee zou wegkomen en die we op dat moment niet eens herkenden of die volkomen genormaliseerd waren. Zodra je dat component erin brengt en het perspectief kantelt, dan moet je wel denken: wow, dat soort opmerkingen moeten voor hem toch ook wel gek zijn geweest. We kijken nu met afstand naar die tijd, en daardoor kunnen ons ook andere dingen gaan opvallen. Ook waar we misschien zelf deelgenoot van waren. Toen Femke Halsema afgelopen zomer bij het tv-programma Zomergasten al een fragment van de film liet zien, zei ze bijvoorbeeld: “Ik heb me nooit gerealiseerd hoe misogyn Fortuyn was.” Dat is ook een voorbeeld van de dingen die erbij komen in het verhaal op het moment dat je andere mensen aan het woord laat.”

Hoe hebben jullie die tijdgetuigen gevonden? Want het zijn bijna geen mensen die hun verhaal al vaker hebben verteld in relatie tot Fortuyn.

“Een grote inspiratiebron was O.J.: Made in America (2016) van Ezra Edelman. Daarin wordt het verhaal verteld van de van dubbele moord beschuldigde legendarische footballspeler O.J. Simpson door mensen die vanuit hun eigen ervaring spreken. Geen wetenschappers. Geen analisten. Geen politici. Maar tijdgetuigen vanuit hun persoonlijke ervaring. Zo iemand als Ronald Sørensen, die later politicus werd voor Leefbaar Rotterdam en de PVV, was gewoon een docent op een middelbare school en die vertelt hoe hij de wereld zag. Niet omdat we uit zijn op racistische uitlatingen, maar omdat hij als docent zag hoe meiden in zijn klas ineens een hoofddoek gingen dragen en een half jaar na hun diploma uitgehuwelijkt waren. Ik wil niet zeggen dat ik begrip heb of vraag voor iedereen, maar wel de rust creëren om te zien waarom mensen in dat anti-Islam-frame zijn meegegaan. wat de film probeert, is mensen hun eigen verhaal te laten vertellen. Deze worden niet afgezet tegen woorden van anderen, maar staan eigenlijk naast elkaar. je gaat in een soort golfbeweging door ervaringen heen, dat maakt dat de film niet polariseert.”

Volkert van der Graaf wordt nergens genoemd in de documentaire, kun je wat meer vertellen over die keuze?

“De film gaat helemaal niet over hem en de moord; Fortuyn gaat voor mij over Nederland. De film is voor mij een manier om te laten zien dat Nederland een zelfgenoegzaam racistisch land is, wat heel veel moeite heeft met het idee dat je samenleeft met andere culturen. En daar speelt Volkert van der Graaf voor mij helemaal geen rol in.”